Het Iwema steenhuis zoals gefotografeerd door Marco Roepers op 2 juli 2010. Licentie: Creative Commons.
Het Iwema-Steenhuis te Niebert en het geslacht Iwema
Het steenhuis In het dorp Niebert leeft het geslacht Iwema nog voort in het Iwema-steenhuis. Herinneringen aan lang vervlogen tijden. Terecht heet de weg, die naar deze, thans gewitte, boerderij leidt 'Iwemalaan'. In de kerk van Niebert liggen nog grafzerken van het geslacht Iwema en er staat ook nog een grote herenbank. Het Iwema-steenhuis is het enige nog resterende steenhuis in de provincie Groningen.
Het steenhuis dateert uit rond 1400. De naam verwijst duidelijk naar de familie Iwema die er oorspronkelijk heeft gewoond. Deze familie hoort niet tot de Groninger adel, wat wellicht verklaart waarom het steenhuis nooit is uitgegroeid tot een borg.
In de loop van de jaren zijn er meerdere verbouwingen geweest. De meest ingrijpende heeft plaatsgevonden in het begin van de 19e eeuw door de lokale dominee Reinder Damsté, die het steenhuis heeft verbouwd tot boerderij, er grote vensters in heeft geplaatst, het steenhuis (voorhuis) heeft verlaagd en het geheel wit heeft gepleisterd. Het oorspronkelijke steenhuis is nog te herkennen in de vorm van het voorhuis en aan de kloostermoppen die aan binnenzijde van de westelijke muur zijn te zien. Deze kloostermoppen maken ook de datering mogelijk. Het steenhuis is in 1851 gekocht door de familie De Boer. De laatste nazaat die het huis bewoond is Wieger de Boer. Hij overlijdt in 2022. Wie het voorhuis nu nog bewoont is mij niet bekend. De familie De Boer hebben het huis en de omliggende landerijen verkocht aan het Groninger Landschap. Het huis zelf is niet open voor het publiek. In de tuin staat de grootste rode beuk van de provincie Groningen (zie foto verderop).
Luchtfoto van het Iwema steenhuis, met op de achtergrond Niebert. Foto: ©Jur Kuipers.
Museum Achter het huis is in de schuur met een molen- en bakkerijmuseum 't Steenhuus gevestigd. Er bevinden zich twee permanente exposities. De ene expositie geeft een beeld van het bakkersberoep, met een winkel en verscheidene gebruiksvoorwerpen uit 1920. De andere expositie richt zich op het huisschildersberoep, met schildersmateriaal van rond 1900. Daarnaast zijn er een meidenkamer en huiskamer, ingericht in de stijl van het begin van de 20e eeuw. Verder wordt er jaarlijks een thematentoonstelling ingericht. Het museum behoort samen met de Nieberter molen en Museum 't Rieuw tot de culturele driehoek Nuis-Niebert.
Het Iwema steenhuis. Foto: Kasteelbeer, 29 maart 2005. Licentie: Creative Commons.
Iwema en het oudste deel van het steenhuis Het oudste deel van deze boerderij is het gedeelte, waarin de hoge ramen zijn aangebracht. Dit 'vooreind', 10 meter lang, 7 meter breed en muren, die 65 centimeter dik zijn, staat hier sinds meer dan zes eeuwen. Het geheel is thans in eigendom van de stichting 'Het Groninger Landschap'. Sedert 1851 wordt het bewoond door de familie De Boer. Zij zijn in vrouwelijke lijn nakomelingen van de Iwema's.
Steenhuizen, in feite versterkte woon-/verdedigingstorens geweest, zijn indertijd gebouwd om zich er in die onrustige tijden bij gevaar in terug te kunnen trekken. De meeste zijn later vervangen door of verbouwd tot borgen. Deze, op hun beurt, zijn nadien in verval geraakt, voldeden wellicht niet meer aan de toenmalige wooneisen en daarom afgebroken. De naam borg is de Groningse benaming voor een (adellijk) landhuis.
Het steenhuis gezien vanaf de toegangslaan. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Het steenhuis van het geslacht Iwema is echter geen borg en zijn bewoners zijn niet tot de Groninger landadel overgegaan. Wel blijven de Iwema's welgesteld en boeren van aanzien. Niebert, alsmede andere dorpen, o.a. Midwolde en Tolbert, behoren tot het gebied, dat Vredewold genoemd wordt. Zo'n gebied heet vroeger Grietenij. Voor de laatste gemeentelijke herindeling het gebied van de gemeenten Leek en Marum. Met de dorpen Lucaswolde, Noordwijk, Marum, Niebert en Nuis wordt het gebied van Vredewold-Westerdeel bepaald. Aan het hoofd van zo'n Grietenij heeft de Grietman gestaan. Met leden van andere aanzienlijke geslachten kan een Iwema tot Grietman worden gekozen. In aanmerking komen alleen eigenaren van zogenaamde 'edele heerden'. Een Grietman is tijdens zijn ambtsperiode een machtig man. Hij fungeert o.a. als notaris. Verder spreekt hij recht, int boetes en is verantwoordelijk voor het gevangen nemen en houden van veroordeelden.
Later verwatert deze gang van zaken. Door manipulaties wordt de eigenaar van Nienoord, een Van Ewsum, Erfgrietman van Vredewold. De Vredewolder families Iwema en Auwema protesteren tegen deze erfelijke overdracht. De situatie blijft echter tot de Napoleontische tijd ongewijzigd. Daarna verandert de gehele bestuursstructuur drastisch.
Zoals gezegd, blijven de Iwema's welgestelde boeren. Tot het begin van de 18e eeuw hebben er steeds Iwema's bij het steenhuis op de Iwema-heerd gewoond.
Voorkamer van het steenhuis met tegelwand. Foto: 1942, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Rijksmonument nr. 28289.
Ibema Een aan het Iwema-geslacht verwante Ibema, genaamd Hendrik, is na enige verwikkelingen, erfeniskwesties, eigenaar van het steenhuis geworden. Deze Hendrik Ibema is een vooraanstaand persoon in de Ommelanden. Zo neemt hij het initiatief het interieur van de kerk te Niebert te vervangen. Een herenbank draagt dan ook het wapen van de Ibema's. Hendrik is echter niet gehuwd. In 1781 verkopen de kinderen van zijn broer Tjeerd hun erfdeel aan de jonker van Nienoord, Ferdinand Folef, baron von Inn- und Kniphausen. Iwema-nazaten kopen in het jaar 1816 het Iwema-Steenhuis. Het voorvaderlijk bezit blijft echter niet lang in de familie.
De monumentale beuk bij het steenhuis van Niebert. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
De beuk is circa 280 jaar oud "Dit historische steenhuis willen we graag in al haar glorie aan het publiek laten zien. Daarom besteden we veel aandacht aan het onderhoud van het pand en de omliggende terreinen. De tuin is enkele jaren geleden helemaal gerestaureerd. We hebben de boomgaard hersteld en bomen van oude appel- en perenrassen geplant. De oude beuk in de tuin krijgt speciale verzorging en na een periode waarin de boom het moeilijk heeft gehad, is de boom weer helemaal gezond. De omliggende terreinen bij Iwema Steenhuis worden getypeerd door een coulissenlandschap; een halfopen landschap waarin weiden of akkers worden begrensd door houtsingels". (Info: Het Groninger Landschap.)
Dominee Damsté In 1847 wordt ds. Damsté eigenaar van het steenhuis. Deze is predikant te Nuis-Niebert. Het Iwema-Steenhuis heeft echter niet als pastorie gefungeerd. De dominee, die rijk getrouwd is, heeft het als particulier in eigendom. Hij is het, die door de aanbouw van de woning en schuur het aanzien geeft van de huidige boerderij. Het oorspronkelijke steenhuis wordt daarvoor met minder dan een meter verlaagd. Ook laat hij de hoge ramen in het oude gedeelte aanbrengen. De nieuwbouw wordt aan de westkant van het oude gebouw gerealiseerd. De oude woning en schuur, die aan de noordkant staan, laat hij afbreken. Het geheel is echter nog niet klaar, als de dominee in 1851 komt te overlijden.
Het Iwema steenhuis. Foto: P.C. Schellekens, juni 1968, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Public Domain.
De bet-overgrootvader van de huidige bewoner, Jakob Hansen de Boer, wordt de nieuwe eigenaar van het Iwema-Steenhuis. De grote boerderij ten oosten van het steenhuis heeft hij in 1844 reeds van zijn grootmoeder Ettje Duurts Beukema, gehuwd met Drewes Bousema, die eigenlijk Iwema heeft geheten, maar zich naar zijn boerderij laat noemen, overgenomen.
De naam Ywema is afkomstig uit Noord-Nederland en betekent "zoon van Ywe". 'Ywe' zou een Friese jongensnaam zijn, 'ma' betekent 'zoon van'. Ywema betekent dus: 'Zoon van Ywe'. Hoewel de naam Ywema in diverse schrijfvormen voorkomt (Ywema, IJwema, Iwema), blijft de oorsprong gelijk; ergens in de buurt van Niebert.
Luppo Ywema
In Cartago, het Digitaal Oorkondeboek van Groningen, Drenthe en Oost-Friesland vinden we ook informatie over de Iwema's, namelijk Harcko Ywema en Luppo Ywema:
Luppo Ywema, grietman in Lancswolt, en Ludolphus Mersema, pastoor te Nyekercke, commissarius generaal over de proosdij van Hummerse, geven vidimus van een akte van verkoop en overdracht door Syger op de Haer aan het convent van Tremont van een goed op de Haer onder Marum, d.d. 23 juli 1470, hun getoond door Gheert Petersz van Hantwerpen, prebendaat te Nyekercke.
Wy Luppo Ywema grietman in Lanckwolt ende Ludolphus Mersema pastoer in Nyekercke ende commissarius generael over die provestievan Hummerszen bekennen ende certificeren vermidts desenn openen brieve woe voer ons is erschenen her Gheert Peterszoen van Hantwerpenprebendaet toe Nyekercke vorscreven ende toende ons enen besegelden brieff gans heel nyet gecancelliert noch gerodiert inholdende vanwoerde tot woerden als nae beschreven:
Dat oerkunden wy Luppo vorscreven grietman myt onse gemene lan-des segell van Lanckwolt ende wy Ludolphus upgemelte pastoer ende commissarius myt ons segell an dit vidimusbrieffgehangen inden jaere onses herens XVc tweendetsestich upden sesten dach des maents aprilis.
Bron oorkonde: Cartago.nl
Historische gegevens afkomstig van oude bronnen; in chronologische volgorde komen voor: Harcke Ywema, 1526 grietman Westerdeel-Vredewold. Geertruid Iwema, laat haar testament maken op 12 juli 1810. Zij is de laatste Iwema die op de familieboerderij in Niebert heeft gewoond.
Dronefoto van het steenhuis Iwema. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Op 17 juni 1777 verkopen Riemke Wisman en haar kinderen Johannes, Jacobus en Menke de 'behuisinge met alle annexen en toebehoren van dien aard en nagelvast met bomen, planten en plantagien, staande en gelegen op de plaatse Ooster Ywema genaamt te Tolbert, invoegen door de kooper selfs tegenoordig worden bewoond en gebruikt aan Sywert Fransen en Martje Hendriks voor 1500'. Bron: Cartago. (Gron. LXXI c2,78)
Jan Sieroversche, Van Stins tot Waeghhoes (Kollum, 26-3-1999), Afstamming Iwema/Juma. 'Van 1523 tot 1543 genoemd te Kollum. Hij heeft hier veel bezittingen, waaronder huizen op de Oosterdiepswal en twee states te Kollum (...).'
'Aan de oostzijde van Kollum staat volgens Andreae (1985, 1, 153) in de 16e eeuw Buma- of Jumastate. Een broer Iwema (=Juma) gehuwd met Jelck Phaesma zullen hier in 1527 een state bewoond hebben; hun dochter Auck huwt Sije Buma. In 1579 komt Iwemastate voor 'leggende opt oesterzijde van Collumer-bueren. Andreae volgt de eigendommen tot 1641, waarna de state volgens hem zal zijn afgebroken.'
Een deel van het museum in de schuur van Iwema. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Zijn (Wijt Siccama) huwelijk met een Doezumer erfdochter, schijnt de oorzaak geweest te zijn welke hem van het voorvaderlijk Surhuizum naar Groningerland doet verhuizen en zich aldaar in het trouwens slechts een paar uur gaans van Surhuizum verwijderde Doezum vestigen doet, ofschoon hij nog altijd in Friesland vele betrekkingen behoudt. Zijn grafzerk te Doezum is in de kerk nog aanwezig, en is bedekt door vaste banken en daardoor moeilijk te raadplegen. Alleen zijn naam heeft men daarop kunnen lezen. Daarentegen vindt men op de grafzerk van zijn hem overleefd hebbende vrouw, Tjaecktje Harckesdr Iwema, overleden 1639, en naast de zijne maar onbedekt, in de kerk te Doezum haars mans wapen. Dit wapen stamt geheel overeen met hetwelk, in de kerk te Lagemeeden is gevonden op de zerk van Sybrigje Iwema overleden 1637, als het wapen van haar man Harcke Siccama, oudste zoon van Wijt Syckema, die ook zijn moeder grafsteen, te Doezum in 1639 wel zal hebben doen vervaardigen.
Tjaencktje Harckesd Iwema (Ywema) geboren 1591 te Doezum, overleden 16 april 1639 te Doezum, oud omtrent 48 Jaren. Op haar grafzerk te Doezum heet zij Tzauk Ywema. Haar ouders zijn Harco Lupos Ywema (Iwema), grietman van Westerdeel-Langewold, geboren in 1596 te Doezum, en diens vrouw Asse Aafke Bockema (Bokma), geboren in 1573 te Doezum. Ze overlijdt op 67-jarige leeftijd, 12 maart 1640. Haar broer is Reen Harckes Iwema, geboren in 1592.
Tjaencktje Iwema hertrouwt Roelf Tysen dit blijkens door en namens haar kinderen met deze tweede man gesloten schuldbrief en uit een aanwijzing van 21 mei 1639, uit welk stuk blijkt dat zij uit die echt geen kinderen had nagelaten zou hebben.
Op 4 juli 1643 heeft de boedelscheiding tussen de drie kinderen van Yiauckien en Weidt plaatsgevonden en het blijkt dat de bezittingen sinds 1615 aanmerkelijk zijn uitgebreid. Zoon Harco erft een heerd land te Niekerk, land te Oxwerd en Grootegast en verschillende verhuurde eigendommen te Doezum. Reynje krijgt een heerd land te Doezum en de voogden van zoon Eeltie krijgen o.a. het beheer over een heerd land Pappema Uttema en Uublema te Niehoven.
Op haar grafzerk te Doezum heet zij Tzauk Ywema haar ouders zijn Harco Ywema Grietman van Westerdeel-Langewold, en diens vrouw Aafke Boekema terwijl Harco's zuster Reyn Ywema, Here Papma en beide kinderen zijn van Luppe of Lubbe Iwema, grietman van Wersterdeel-Langewold en van Weyn Cruisenga.
Het wapen van dit geslacht Iwema, welke familienaam in de 16e eeuw ook wel in Friesland voorkomt, is de bovenste helft een halve maan van Goud, op een veld van lazuur, en de benedenste helft een hert van Keel, gewond door twee pijlen van zilver en zo staat het ook op haar grafsteen te Douzum uitgehouwen.
Je kunt het zo gek niet bedenken of je vindt het wel in het museum achter het steenhuis. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
De genoemde Harco, Harcko Luppos Iwema, is geboren in 1554, als landbouwer op de Cruisinghastede en overlijdt op 8 december 1600 te Doezum. Hij is dan 46 jaar.
Harco's zuster Reyn Ywema, Here Papma en beide kinderen zijn van Luppe of Lubbe Iwema, Grietman van Wersterdeel-Langewold en van Weyn Cruisenga. Zij, Tzauk of Tjaencktje Iwema, hertrouwt Roelf Tysen blijkens door en namens haar kinderen met deze tweede man gesloten schuldbrief en uit wijzing van de 21 mei 1639 uit welk stuk blijkt dat zij uit die echt geen kinderen heeft nagelaten, zal het wapen van dit geslacht Iwema, welke familienaam in de 16e eeuw ook wel in Friesland voorkomt, is de bovenste helft een halve maan van goud, op een veld van lazuur en de benedenste helft een hert van keel, gewond door twee pijlen van zilver en zo staat het ook op haar lijksteen te Douzum uitgehouwen.
Harcke of Harco Siccama, hoveling en Humanists, overleden 4 juni 1667 oud 52 jaren trouwt te Hoogemeeden, 19 februarit 1637. Sybrich Driewesd Iwema geboren 1614, overleden 1 december 1637, oud 23 jaar, Overlijdt in het kraambed. Hun huwelijkscontract is van 10 januari 1637. Zij wordt begraven in de kerk te Lagemeeden. Haar overgrootvader is Driwes Iwema, overleden 3 februari 1631. Ze trouwt Sinne Jacob-Dezed, overleden 28 september 1615 en beiden zijn in de kerk te Zuidhorn begraven.
De kinderen zijn:
1 Jan Iwema. 1. Sybrich (dochter)
Een bedstede in het museum. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Tussen beide eerstgenoemden wordt de ouderlijke boedel gescheiden bij scheidbrief van 30 januari 1666. Sienke Harmensd Iwema geboren 1624, overleden 16 juni 1678 oud 34 jaren.
Harmen Iwema en Antje Halzema krijgen vier kinderen:
1. Catarina Iwema trouwt Mr Danil te Winkel, Raad en Syndum van de Ommelanden tussen Eems en Louwers, overleden 1 augustus 1667.
Sijbrich Iwema Siccama geboren 18 november 1637, gedoopt 14 Mei 1638, overleden 23 september 1638.
Abel Iwema Siccama geboren 19 en gedoopt te Zuidhorn 23 maart, overleden 29 maart 1656. Begraven bij hare moeder in de kerk te Lagemeeden.
Dat deze familie Iwema oorspronkelijk verwant is aan de Iwema's van Doezum waartoe Tzauck de vrouw van Wijt Eeltjes Syckema behoort, is zeer wel mogelijk.
Aan een meer vollediger overzicht van het geslacht Iwema wordt nog gewerkt.
Het Iwena-steenhuis bij Niebert. Foto: Hardscarf mei 2011. Licentie: Creative Commons.
Zie voor meer informatie en afbeeldingen inzake de grafzerken in de kerk van Niebert het artikel:
Verantwoording afbeeldingen:
Bronnen:
- Musea in Nuis en Niebert, museanuisniebert.nl.
| |||||||||||
Verschijnt er een handje op een foto als je er met de muis op gaat staan, klik en de foto wordt vergroot weergegeven.
De kerk van Niebert
